Τα συναισθήματα ως μηνύματα: Κατανόηση, Έκφραση και Συμπερίληψη

«Ο άνθρωπος, εν αγνοία του, συνθέτει τη ζωή του σύμφωνα με τους νόμους της ομορφιάς, ακόμα και τις στιγμές της πιο βαθιάς απελπισίας.»  Milan Kundera

Τα συναισθήματα αποτελούν αναπόσπαστο μέρος της ανθρώπινης εμπειρίας και επηρεάζουν τον τρόπο που σκεφτόμαστε, συμπεριφερόμαστε και αλληλεπιδρούμε με τον κόσμο γύρω μας. Μπορούμε μέσω αυτών να εξωτερικεύσουμε κομμάτια των εσωτερικών μας κόσμων.

Παρόλο που συχνά διαχωρίζουμε τα συναισθήματα σε «θετικά» και «αρνητικά», στην πραγματικότητα όλα έχουν λειτουργική αξία και παίζουν σημαντικό ρόλο στην προσαρμογή μας (Ekman, 1999). Ωστόσο, κάποιες φορές δυσκολευόμαστε να αναγνωρίσουμε, να αποδεχτούμε ή να εκφράσουμε τα συναισθήματά μας, κάτι που ενδεχομένως αυξάνει τη βίωση ψυχολογικής δυσφορίας.

Τι είναι τα συναισθήματα;

Τα συναισθήματα είναι πολύπλοκες ψυχολογικές και σωματικές αποκρίσεις σε ερεθίσματα του περιβάλλοντος ή σε εσωτερικές σκέψεις και αναμνήσεις (Gross, 2015). Περιλαμβάνουν γνωστικές, ψυχοφυσιολογικές και συμπεριφορικές διαστάσεις, καθώς επηρεάζουν όχι μόνο το πώς αισθανόμαστε αλλά και το πώς σκεφτόμαστε και αντιδρούμε (Scherer, 2005). Τα βασικά συναισθήματα (η χαρά, η λύπη, ο θυμός, ο φόβος, η έκπληξη και η αηδία) θεωρούνται καθολικά και βιολογικά προγραμματισμένα (Ekman & Friesen, 1971). Ωστόσο, ο τρόπος που τα βιώνουμε και τα εκφράζουμε επηρεάζεται από την κουλτούρα, τις προσωπικές εμπειρίες και τις κοινωνικές νόρμες (Mesquita & Boiger, 2014).

Υπάρχουν συναισθήματα που ακόμα και σε κάθε οικογένεια είναι περισσότερο «επιτρεπτά» από άλλα και μεγαλώνοντας τα βιώνουμε ευκολότερα. Αν παραδείγματος χάρη έχω συνηθίσει στην οικογένεια που μεγάλωσα τα μέλη να εκφράζουν έντονα τον θυμό τους και κάθε φορά που και εγώ τον εκφράζω να είναι αποδεκτός, είναι πιο εύκολο για εμένα να βιώνω θυμό κάθε φορά που συμβαίνει ένα δυσφορικό γεγονός στη ζωή μου, ενώ σε ένα βαθύτερο επίπεδο μπορεί αυτή μου η αντίδραση να συνδέεται και με άλλα συναισθήματα, μάλλον λιγότερο οικεία σε εμένα όπως π.χ. ο πανικός, η ανησυχία, η θλίψη, η απογοήτευση, η ματαίωση κλπ.

Πώς ωφελούν τα συναισθήματα τους ανθρώπους;

Τα συναισθήματα δεν είναι τυχαίες αντιδράσεις, αλλά βασικοί μηχανισμοί που μας βοηθούν να «χωνέψουμε» τα βιώματά μας στον κόσμο, καθώς και να τα επικοινωνήσουμε με τα άλλα άτομα και να συνδεθούμε μαζί τους. Λειτουργούν επίσης ως πυξίδα για:

1. Την επιβίωση και προσαρμογή μας: Ο φόβος μας προστατεύει από κινδύνους, ο θυμός ενεργοποιεί όρια και διεκδίκηση, ενώ η χαρά ενισχύει την επιθυμία για κοινωνική σύνδεση (Fredrickson, 2001).
2. Την κατανόηση του εαυτού και τη λήψη αποφάσεων: Τα συναισθήματα παρέχουν πληροφορίες για τις ανάγκες και τις αξίες μας, βοηθώντας και στη λήψη καλύτερων αποφάσεων (Damasio, 1994).
3. Την επικοινωνία μας με τα άλλα άτομα: Η έκφραση συναισθημάτων διευκολύνει την κατανόηση και τη σύνδεση με τους άλλους (Van Kleef, 2009).
4. Την ψυχική υγεία μας: Η αποδοχή και η επεξεργασία των συναισθημάτων συνδέονται με αυξημένη ψυχολογική ανθεκτικότητα (Tugade & Fredrickson, 2004).

Πότε οι άνθρωποι εμποδίζονται να βιώσουν και να εκφράσουν τα συναισθήματά τους;

Παρά τη σημασία των συναισθημάτων, πολλές φορές δυσκολευόμαστε να τα αναγνωρίσουμε ή να τα εκφράσουμε. Σύμφωνα με ερευνητικά δεδομένα αυτό πιθανόν σχετίζεται με:

• Πρώιμες εμπειρίες: Όταν έχουμε μεγαλώσει σε περιβάλλοντα όπου η έκφραση συναισθημάτων δεν ήταν και πολύ αποδεκτή μπορεί να τείνουμε να καταστέλλουμε τα συναισθήματά μας (Gross & John, 2003).
• Φόβο απόρριψης ή κριτικής: Κάποιες ανθρώπινες κοινωνίες τείνουν να συσχετίζουν την έκφραση φόβου με την ταμπέλα της αδυναμίας, κάτι που μάλλον ενισχύει και γενικεύει τον φόβο. Ο κοινωνικός στιγματισμός σχετικά με την ευαλωτότητα μπορεί να οδηγήσει σε αποφυγή της συναισθηματικής έκφρασης (Brown, 2012).
• Μηχανισμούς άμυνας: Η καταστολή ή η διαστρέβλωση των συναισθημάτων συχνά λειτουργεί ως προστατευτικός μηχανισμός έναντι τραυματικών εμπειριών (Westphal et al., 2010).

Προτάσεις θετικής αναπλαισίωσης δυσφορικών συναισθημάτων

Αν το όποιο (δυσφορικό) συναίσθημά μας είναι ένα μήνυμα, μπορούμε να το αναγνώσουμε με διάφορους τρόπους κι έτσι να βρούμε αυτόν που ταιριάζει με τη δική μας αφήγηση, μας εξυπηρετεί και έχει νόημα για εμάς.

Η αναπλαισίωση των συναισθημάτων είναι μια γνωσιακή στρατηγική που βοηθά στην αλλαγή της οπτικής μας για μια εμπειρία, ώστε να μειωθεί η συναισθηματική δυσφορία (Beck, 2011). Μερικές πρακτικές τεχνικές περιλαμβάνουν:

• Αποδοχή και επίγνωση: Αντί να αποφεύγουμε ή να καταπιέζουμε ένα συναίσθημα, το αναγνωρίζουμε και το αποδεχόμαστε ως μέρος της εμπειρίας μας (Hayes et al., 2006).
• Ενσυνειδητότητα (Mindfulness): Η παρατήρηση των συναισθημάτων χωρίς κριτική βοηθά στη μείωση της έντασής τους (Kabat-Zinn, 1990).
• Αλλαγή ερμηνείας: Αντί να θεωρούμε τον φόβο ως αδυναμία, μπορούμε να τον δούμε ως σημάδι ότι νοιαζόμαστε και ότι έχουμε περιθώρια ανάπτυξης.
• Ανάπτυξη αυτοσυμπόνιας: Η ενσυναίσθηση προς τον εαυτό μας μειώνει τον αυτοκριτικό εσωτερικό διάλογο και ενισχύει την ψυχολογική ευελιξία (Neff, 2011).
• Εστίαση στις δυνατότητες ανάπτυξης: Αντί να βλέπουμε τη λύπη ως αδιέξοδο, μπορούμε να την αναγνωρίσουμε ως ένδειξη ότι κάτι έχει σημασία για εμάς και να αξιοποιήσουμε την εμπειρία για προσωπική ανάπτυξη.

Το να αξιοποιήσουμε αυτές τις τεχνικές προφανώς δε σημαίνει ότι μειώνουμε την αξία ενός συναισθήματος, αλλά το ότι το θεωρούμε εξίσου σημαντικό ώστε να ασχοληθούμε μαζί του και να το συμπεριλάβουμε στον κόσμο μας με τον τρόπο που ταιριάζει σε εμάς, ώστε να δημιουργήσουμε βαθύτερες, αυθεντικές συνδέσεις με τον εαυτό μας και τους άλλους.

Βιβλιογραφία

Beck, A. T. (2011). Cognitive therapy: Basics and beyond. Guilford Press.

Brown, B. (2012). Daring greatly: How the courage to be vulnerable transforms the way we live, love, parent, and lead. Gotham Books.

Damasio, A. (1994). Descartes’ Error: Emotion, Reason, and the Human Brain. Putnam.

Ekman, P. (1999). Basic emotions. In Handbook of Cognition and Emotion (pp. 45-60). John Wiley & Sons.

Ekman, P., & Friesen, W. V. (1971). Constants across cultures in the face and emotion. Journal of Personality and Social Psychology, 17(2), 124–129. https://doi.org/10.1037/h0030377

Fredrickson, B. L. (2001). The role of positive emotions in positive psychology: The broaden-and-build theory of positive emotions. American Psychologist, 56(3), 218-226. https://doi.org/10.1037/0003-066X.56.3.218

Gross, J. J. (2015). Emotion regulation: Conceptual and empirical foundations. In J. J. Gross (Ed.), Handbook of emotion regulation (2nd ed., pp. 3-20). Guilford Press.

Gross, J. J., & John, O. P. (2003). Individual differences in two emotion regulation processes: Implications for affect, relationships, and well-being. Journal of Personality and Social Psychology, 85(2), 348-362. https://doi.org/10.1037/0022-3514.85.2.348

Hayes, S. C., Strosahl, K. D., & Wilson, K. G. (2006). Acceptance and commitment therapy: An experiential approach to behavior change. Guilford Press.

Kabat-Zinn, J. (1990). Full catastrophe living: Using the wisdom of your body and mind to face stress, pain, and illness. Delacorte Press.

Mesquita, B., & Boiger, M. (2014). Emotions in context: A sociodynamic model of emotions. Emotion Review, 6(4), 298-302. https://doi.org/10.1177/1754073914534480

Neff, K. D. (2011). Self-compassion, self-esteem, and well being. Social and Personality Psychology Compass, 5(1), 1-12. https://doi.org/10.1111/j.1751-9004.2010.00330.x

Scherer, K. R. (2005). What are emotions? And how can they be measured? Social Science Information, 44(4), 695-729. https://doi.org/10.1177/0539018405058216

Tugade, M. M., & Fredrickson, B. L. (2004). Resilient individuals use positive emotions to bounce back from negative emotional experiences. Journal of Personality and Social Psychology, 86(2), 320-333. https://doi.org/10.1037/0022-3514.86.2.320

Van Kleef, G. A. (2009). How emotions regulate social life: The emotions as social information (EASI) model. Current Directions in Psychological Science, 18(3), 184-188. https://doi.org/10.1111/j.1467-8721.2009.01633.x

Westphal, M., Seivert, N. H., & Bonanno, G. A. (2010). Expressive flexibility. Emotion, 10(1), 92-100. https://doi.org/10.1037/a0018420